Në zbatim të projektit Monitoring Conflict of Interest of Donors for the 2017 Electoral Campaign AIS ka bërë identifikimin e donatorëve të subjekteve elektorale në fushatën për zgjedhjet e përgjithshme 2017.

Identifikimi është bërë duke vlerësuar edhe interesa ekonomike të tyre, përfitime nga prokurime publike dhe përfitime nga pagesa buxhetore (transaksione thesari).

Gjithashtu është bërë ballafaqimi me listën e borxhmbajtësve kundrejt institucionit të tatim taksave për të vlerësuar nëse rast pas rasti kemi donator që janë subjekt borxhi kundrejt institucioneve shtetërore.

Në total gjatë raportimit financiar , kësaj radhe përmes raportimit elektronik në faqen web të Komisionit Qendror të Zgjedhjeve janë raportuar 66 subjekte individ dhe shoqëri biznesi si donator partiak për vlera mbi 100 000 mijë lekë[1].

Ky raportim i bërë në faqen online është një zhvillim i ri në kontekstin e detyrimeve të subjekteve elektorale për raportim financiar të llogarive të fushatës. Subjektet elektorale i janë nënshkruar gjithashtu edhe auditimit financiar nga ekspert kontabël të pavarur të caktuar me short nga Komisioni Qendror i Zgjedhjeve. Në[2] tabelat e pasqyruara në raportet e auditimeve kontabël ka mjaft ndryshime të vlerave të burimeve dhe shpenzimeve po të krahasohen me ato të raportimit të vetë subjektit online. Kjo dëshmon dy element: a. Probleme me kapacitetet profesionale të financierëve të partive dhe b. Fiktivitet  në deklarim, mjaft të dhëna që mundojnë në raportim financiar janë evidentuar gjatë monitorimit dhe gjatë auditimit nga ekspertët kontabël përkatësisht gjatë dhe pas fushatës.

Raste Diskrete: Në 66 subjekte të evidentuara si donator spikasin: dy raste që shfaqen në kushte  të konflikt interesi sipas parashikimeve në nenin 89 të Kodit Elektoral përkatësisht.

Kodi Parashikon se: Ndalohet dhënia e fondeve nga një person juridik apo cdo aksionar i tij, nëse ndodhet në një nga kushtet e mëposhtme: a) ka përfituar fonde publike, kontrata publike apo koncesione në dy vitet e fundit me vlera mbi 10 milion lekë; b) ushtron veprimtari në fushën e medias; c) ka qenë partner me fonde publike në projekte të ndryshme; ç) ka detyrime monetare ndaj buxhetit të shtetit ose ndaj çdo institucioni publik. Ky detyrim nuk zbatohet nëse aksionari i zotëron këto aksione si rezultat i ofertës publike.

Ligji nuk parashikon disa situata të tjera të interesit në fonde, asete apo shërbime publike. Kështu nuk janë të parashikuara si konflikt interesi raste të përfitimeve nga programe të subvencionit publik; kreditimit të garantuar me fonde publike; përfitues në privatizime të aseteve publike; përfitues nga legalizime; përfitues nga programe publike në dobi të biznesit.

Për të kontrolluar raste të parashikuara në Ligj (neni n89 pika 2 e Kodit Zgjedhor), u ndërmorën këto hapa:

• U evidentuan shoqëri biznesi ku donatorët individ rezultojnë zotërues (ortak dhe aksioner). Verifikimet u bënë përmes të dhënave të Qendrës Kombëtare të Biznesit.

• U verifikua nëse këto subjekte donator apo të zotëruara nga donator individ kanë përfituar kontrata publike përmes tenderimit. Burim për verifikim databaza Open Procurement Albania dhe faqja zyrtare e Agjencisë së Prokurimeve Publike.

• U verifikua nëse këto subjekte janë në listën e debitorëve ndaj drejtorisë së tatim taksave. Kjo listë është online në faqen e Drejtorisë së Përgjithshme të Tatim Taksave.

• Për të verifikuar partneritet dhe përfitim të drejtë për drejtë në fonde publike, subjekteve ju bë kërkim në sistemin e pagesave të thesarit. Dhe kështu u bë verifikim vetëm për përfitues të drejtpërdrejt në fonde dhe jo përfituesve bashkë kontraktor ku subjekt i pagesës rezulton vetëm përfituesi lider dhe jo bashkëpërfituesit.

Vështirësi dhe mangësi në verifikim:

• Të dhëna mbi Debitorët ndaj institucioneve publike. Këto u verifikuan vetëm përmes listës së tatim taksave dhe nuk kemi evidencë për forma të tjera të debive. Këto debi mund të ishin të tipit dëme kontraktore dhe jo vetëm; pagesa të vonuara të tarifave ekstra që nuk përkojnë me listën e tatimeve dhe taksave që mblidhen nga DPTT.

• Po kështu edhe tenderat publik apo transaksionet e pagesave të thesarit, japin informacion dhe listojnë si përfitues vetëm partnerin apo kontraktonin kryesor, lider. Bashkëkontraktori apo bashkëpartneri megjithëse përfiton nuk listohet dhe përfiton duke u përfaqësuar në veprim nga kontraktori kryesor.

• Një vështirësi tjetër është fjala “aksioner”. Kjo fjalë e përdorur në ligj e bën të interpretueshëm faktin nëse do të konsiderohen në konflikt edhe ortakët e kompanive. Në verifikim fjalën aksioner e kemi konsideruar për cdo lloj zotëruesi të pjesëve në kapital të një subjekti juridik ekonomik.

Nga verifikimi për donatorët drejtpërdrejt na rezulton:

• Janë 66 donator në natyrë apo në para të deklaruar nga subjektet në plotësimin e raportit financiar, online për KQZ. Monitorimi është bërë për të 66 subjektet.

• 64 rezultojnë persona individ ndërsa 2 rezultojnë person juridik.

• Konkretisht person juridik janë K&H Law Firm shpk si Donatore në natyrë për subjektin Aleanca Popullore për Drejtësi dhe Linda 80 shpk si donatore në natyrë e partisë Bashkimi Demokristian Shqiptar.

• Mes personave Juridik Linda 80 shpk rezulton në konflikt interesi sipas parashikimeve të Nenit 89 pika 3 / a. Kjo shoqëri nuk kemi dijeni nëse ka nënshkruar deklaratën për parandalim të konfliktit të interesit. Shoqëria ka fituar tendera dhe kontrata publike mbi këtë vlerë në një periudhën kohore të dy viteve të fundit. Konkretisht pasaporta[3] kjo shoqëri vetëm nga tendera me Bashki dhe institucione të sektorit shëndetësi ka kontrata: me institucione të pushtetit vendor total janë 17 kontrata, me 2 bashki dhe konkretisht me 12 autoritete kontraktore ku vlera është 81 400 902 lekë (tetëdhjetë e një milion e katërqind mijë e nëntëqind e dy) Lekë, ndërsa në sektorin shëndetësi janë fituar 5 kontrata me dy autoritete kontraktore, me një total vlere prej 5 324 516 (pesë milion e treqind e njëzet e katër mijë e pesëqind e gjashtëmbëdhjetë) Lekë. Në verifikim përmes transaksione thesari, shoqëria ka arkëtuar në dy vite (qershor 2015 deri qershor 2017) nga pagesa të thesarit  vlerën 144 460 120 (njëqind e dyzet e katër milion e katërqind e gjashtëdhjetë  mijë e njëqind e njëzet) Lekë. Pra shoqëria është në cilësinë e subjektit të parashikuar në kod zgjedhor si subjekt që nuk mund të jetë donator. Theksojmë që të dhënat për donator dhe donacione në raportin e auditimit nga ekspert të pavarur nuk reflektojnë fakte të vlerësimit ligjor të papajtueshmërisë sipas nenit 89 pika 3. Raporti nuk evidenton ekzistencën e Deklaratës të konfliktit të interesit, deklarim që është i detyrueshëm për nënshkrim nga subjekti dhurues dhe kërkim nga partia si subjekt elektoral.  Audituesi ka shënuar tek Raporti i Auditmit, tabela 2 të ardhurat, të dhënat për donatorin në natyrë duke na rikonfirmuar faktin e dhënë në raportimin financiar të vetë partisë.

• Shoqëria tjetër K&H Law Firm shpk nuk  rezulton të ketë pagesa nga fonde publike, kontrata publike apo debi kundrejt drejtorisë së tatim taksave.

• Gjithathshtu këto nuk rezultojnë në listën e debitorëve pranë DPTT.

Verifikim për persona juridik që zotërohen nga donatorët individ.

• Nga 64 individ të deklaruar si donator (shuma mbi 100 mijë lekë) të partive politike, në fushatë zgjedhore. Emrat e këtyre 64 donatorëve na rezultojnë të lidhur me 42 subjekte të regjistruara si subjekte me NIPT.

• Verifikimi nëse një emër i caktuar përkon me emrin në listën e donacionit rezultoi i vështirë pasi QKR referon pjesërisht identitetin e qartë të individit përmes numrit të identifikimit personal (karta e identitetit apo pasaporta).

• Gjithsesi subjektet e referuara, pra subjektet me NIPT ku emri i një zotëruesi ishte i njëjtë (formimi emër dhe mbiemër) nuk na rezultuan të jenë fituese në tendera dhe përfituese në pagesa thesari. Kështu që kjo pengesë nuk kërkoi investigime më të thelluara.

• Sa i takon të qenit debitor pranë institucioneve publike në një rast donatori E.S rezulton aksioner në një shoqëri e cila rezulton debitore në Listën e debitorëve të publikuar nga DPTT. E.S është aksioner me 5 % të totalit (50 nga 1000 aksione). Shoqëria aksionere me emrin Royal Farma dhe NIPT L01606005J, pasqyrohet në listën e DPTT përditësuar në mars 2018 si debitore që prej vitit 2014. Të dhënat janë marrë në dokumentin zyrtar: Lista e tatim paguesëve me barrë hipotekore dhe siguruese për shkak të detyrimeve tatimore të pashlyera. Ky subjekt evidentohet se ka detyrime të lidhura në 2014 dhe të papaguara. Çka evidenton faktin se donatori individ është në kontekstin e ndalimeve ligjore sipas Nenit 89 pika 3.

Donacione nga subjekte mediatike: Kontrolli për konfliktin e interesit sipas parashikimeve të nenit 89 pika b, rezulton një proces delikat pasi ndryshimet dhe rregullimet ligjore të bëra për Fushatën 2017, krijuan premisa për lëshim të kohës mediatike jo kundrejt pagesës. Ky rregullim ligjor që bie ndesh me Kodin Zgjedhor neni 89 pika 3/b , nen i cili parashikon ndalimin e dhënies së fondeve nga subjekte që ushtrojnë veprimtari në fushën e medias. Në raportimin financiar janë disa parti që kanë deklaruar minutash jo kundrejt pagesës, falas dhe duke e karakterizuar si dhurim.

Ky përshkrim herë jepet si dhurim e herë si faturë e papaguar.

Në çdo rast marrëdhënie e financimit për subjektet elektorale, nga subjektet mediatike duhen parë me kujdes nën kontekstin e rregullimeve ligjore të pritshme.

Funksionar Publik donator të subjekteve. Lista e donatorëve përfshin mjaft subjekte që janë në detyra të larta institucionale dhe publike mes tyre edhe presidenti aktual në detyrë, në kohën e zgjedhjeve i sapo votuar por jo nën betim.

AIS ka përgatitur edhe një draft për propozime në lidhje me një rregullim më eficent të Ligjit Zgjedhor sa i takon transparencës dhe monitorimit të konfliktit të interesit për rastin e donatorëve të partive politike subjekte zgjedhore.

Disa nga konkluzionet që përkojnë me analizën për rregullime më eficente të ligjit zgjedhor janë si më poshtë:

1. Informim në kohë reale mbi donacione të fushatës (donacion në instrument monetar). Në fakt ky lloj rregullimi ka bazë në Kushtetutë neni 9 paragrafi i tretë; ku shprehimisht thuhet Burimet financiare të partive, si dhe shpenzimet e tyre bëhen kurdoherë publike. Ky rregullim ka qenë më herët edhe në Kod por është hequr me ndryshimet e bëra për nenin 90 paragrafi 1 kur dikur thuhej: Lista e personave që dhurojnë shuma jo më pak se 100 mijë lekë, si dhe vlera përkatëse duhet të bëhen kurdoherë publike. Por me ndryshimet e bëra me Ligjin nr 74.2012 datë 19. 07. 2012 kjo fjali është hequr duke krijuar regres në të drejtën për informacion publik mbi mbështetësit e një partie politike përmes donacioneve, edhe përpara datës së votimit.

2. Të shmanget me parashikim të qartë ligjor, çdo marrëdhënie donacioni, subvencioni apo kreditim ndërmjet subjekteve elektorale dhe subjekteve mediatike. Neni që parashikon konfliktin e interesit,  neni 89 e përjashton subjektin që ushtron veprimtari mediatike apo është aksioner në një subjekt të tillë, nga e drejta për të qenë donator i një subjekti elektoral.  Dhe kjo është mjaft korrekte në respekt të parimit të pavarësisë së medias, dhe ndarjes së këtyre dy pushteteve. Nga ana tjetër Neni 84, paragrafi 6 i Kodit Zgjedhor krijon një burim financiar shtesë për partitë e rëndësishme politike. Media detyrohet me ligj të dhurojë një pjesë të minutave për partitë që kanë konsumuar një kohë të caktuar reklame kundrejt pagesës. Ky nen duhet shfuqizuar pasi: 1 krijon një marrëdhënie dhurimi kontradiktore me rregullimin e nenit 98; 2. krijon vështirësi në monitorim; 3. është përdorur në mënyrë arbitrare edhe në zgjedhje për pushtetin vendor ndërsa ligji e parashikon vetëm për zgjedhje të përgjithshme; 4. nuk jemi në situata ku partitë kanë mungesa dhe vështirësi në mbulim të kostove financiare të reklamës. Reklama politike është bërë tepër masive në emetime mediatike të fushatës, dhe do ishte mirë që të orientohet çdo subjekt politik drejt cilësisë së mesazhit dhe reklamës, dhe jo drejt sasisë.

Gjithashtu jemi në kontekste të tjera ku media edhe audovizive, nuk qëndron ngushtësisht në cilësinë e mediave të licencuara si media kombëtare. Ka formate të ndryshme të emetimit audioviziv bazuar në teknologjinë e re.

Po kaq i gabuar dhe kontradiktor do të konsiderohet edhe rregullimi për reklamën pa pagesë i bërë në ndryshimin e Ligjit për Partitë në Maj 2017. Ligj që bie ndesh me Kodin aktual.

Kodi i ri elektoral, do të duhet të respektojë në mënyrë shteruese ndalesën për pozicionin e donatorit për subjektet mediatike. Subjektet mediatike duhet të jenë palë të partive dhe subjekteve elektorale vetëm përmes kontratave tregtare të cilat do ishte mirë të ishin gjithashtu të aksesueshme nga publiku për rastin e kontraktimeve në fushatë zgjedhore. Po kështu duhet parë me kujdes edhe situata e faturave të papaguara dhe situatave debitore. Subjektet tregtare e kanë të drejtën e tyre të kërkimit të detyrimeve. Por kur subjekti debitor është një parti politike me pushtet, kërkimi i debive është një çështje e  mundshme intimidimi dhe influence. Për të mos lejuar situata të tilla ku borxhi kthehet në donacion, ligji zgjedhor duhet të parashikojë edhe ndërhyrje të KQZ gjatë shpërndarjes së fondit vjetor apo zgjedhor për partitë, duke i dhënë prioritet  në likuidim të detyrimeve të deklaruara si të njohura e të papaguara gjatë fushatës. I njëjti prioritet likuidimi me fondet publike duhet të jetë edhe për debitorë të palikujduar të fushatave që nuk janë subjekt mediatik.

3. Rregullim më efikas i rasteve të parashikuara si konflikt interesi për donatorët. Të vendosen parashikime ligjore më të zgjeruara për parandalimin; deklarimin dhe kontrollin e konfliktit të interesit për Donatorët. Kodi Zgjedhor përmes nenit 89 parashikon disa situata të ndaluara. Ky nen kërkon rregullim dhe zgjerim të parashikimeve. Kështu fjala aksionar do ishte mirë të zëvendësohej me fjalën zotërues. Përveç parashikimit për kontrata dhe fonde publike të parashikohej si konflikt interesi edhe rasti i përfitimeve nga programe të subvencionit publik; kreditimit të garantuar me fonde publike; përfitues në privatizime të aseteve publike; përfitues nga legalizime; përfitues nga programe publike në dobi të biznesit. Etj.

4. Parashikim ligjor i verifikimit administrativ për rastet në konflikt interesi. Do të ishte me vend që KQZ të kishte kompetencë për verifikim dhe hetim administrativ. Kjo përmes kërkesës për informacion pranë institucioneve publike në lidhje me respektimin e parashikimeve dhe ndalimeve si konflikt interesi. Verifikim pranë tatimeve mbi debitorët; pranë Agjencisë së Prokurimeve Publike mbi kontrata publike; pranë Regjistrit Koncesionar për kontratat koncensionare dhe kështu me radhë. Gjithashtu edhe sanksioni për donatorët në rast të deklarimit të rremë të mospasjes konflikt interesi është një sanksion që duhet të parashikohet në Kod.

[1] http://open.data.al/sq/lajme/lajm/id/2011/Lista-e-Donatoreve-per-fushaten-zgjedhore-2017-shume-mbi-100-mije-leke

[2] http://financial.cec.org.al/

[3] http://www.opencorporates.al/sq/nipt/k37513530u